ALEVÎLİK VE TÜRKLÜK İLE OLAN İLİŞKİSİ 4 (Türklük ve Alevîlik İlişkisi - Kaynakça)

Son dönemlerde Alevîlik tartışmalarının bir yönü de, Alevîliğin etnik kökeni üzerinden olmaktadır. Bir inanç açısından çok yanlış bir tartışma olmakla berâber ne yazık ki, toplumun birçok kesiminde, üniversitelerde bile, tartışılan bir konu hâline dönüşmüştür.

Bunda Rıza Zelyut gibi Alevî inançlı ba’zı gazeteciler ile ba’zı milliyetçi akademisyen ve yazarların payı büyüktür. Meselâ Rıza Zelyut, bu konudaki fikirlerini sık sık tekrarlamaktadır. 20 Aralık 2007 târîhinde Tercüman gazetesinden Gülçin Günay ile yaptığı röportajda şunları söylemektedir.[1]

“Bugün Türkiye’de karşımıza çıkan Alevilik, Türk kültüründen beslenen ve Türk kültürünü temsil eden bir Alevilik’tir. Bugün Kürt Alevi var diye diyorlar ama Türkiye’de Kürt Alevi olarak bilinen kesimin yüzde 99’u Türk’tür. Bunlar, 1514’te Çaldıran Savaşı nedeniyle Anadolu’dan kopan Alevi Türkmenler’in Osmanlı baskısı nedeniyle Kürtleşmesinin sonucunda ortaya çıkmıştır.” 

Birçok kişinin tekrârladığı bu tez, ne yazık ki, hem yanlış, hem de târîhi çarpıtmadır. Öncelikle şunu ifâde etmek gerekir. Türkiye’de yaşayan ve Îrânî soyundan gelen Kürd ve Zaza Alevîlerinin yanında, Irak’ın kuzeyinde ve Îrân’ın batısında çok sayıda Kürd Alevî bulunmaktadır. Ehl-i Hak ya da Ali Allâhî olarak bilinen bu insânlar, Hz. Ali’nin Allah olduğunu inancını taşırlar, Hacı Bektâş-ı Velî’nin nefeslerini Kürdçe olarak okurlar ve ev, dergâh gibi toplanma yerlerinde “cem âyini”ni gerçekleştirirler. Türk Alevîlerinde Teñrici unsurların fazla olması gibi, bunlarda da Zerdüşt unsurlar oldukça fazladır.

Bununla berâber Osmanlı – Sâfevî mücâdelesinde, genellikle Osmanlıların Alevî – Şiî Sâfevî devletine karşı Sünnî Kürdleri desteklediği söylenir ki, doğrudur. Ancak burada gözden kaçan bir husus vardır. O da benzerini Şâh İsmâil başta olmak üzere Sâfevî şâhlarının da yaptığıdır. Sâfevîler de, Sünnî Osmanlılara karşı, Şiî Alevî Kürdleri desteklemiş ve kullanmıştır. Kürdler arasında Alevîliğin olamayacağını savunanlar, Kürdlerin Şâfiî Sünnî olduğunu söylemektedirler. Eğer bu mantık doğru olsa idi, Türklerin büyük çoğunluğu da Hanefî Sünnî’dir.

Kaldı ki, kökeni 7. yüzyıla dayanan, 9. yüzyılda gelişme gösteren ve yayılmaya başlayan bir inancın, bir millete âid olması mümkün olmadığı gibi bunu böyle göstermek, hem büyük yanlış, hem büyük bir çarpıtmadır.

Türklük, bir soy ve bu soya dayalı olan milletin adıdır. Alevîlik ise İslâm bünyesinde yer alan bir inanç şeklidir. Her ne kadar milletlerin kültürlerinde inanç, büyük etki sâhibi olsa da, “Alevîler Türk’tür” ve bunun çok daha ötesinde olan “Alevîler, gerçek Türk’tür” gibi ifâdeler, bilimsel olarak çok büyük bir yanlış; milliyet düşüncesi açısından ise Türkler arasında ayrıma yol açacak, kabûl edilemez söylemlerdir.

            Bu durumda şu söylenebilir. İyi de, Alevîliğin içerisindeki Teñrici unsurlar, ne oluyor? Ya da Osman Turan’ın dediği gibi “Müslüman şeyhlerinden fazla eski Şaman (Kam) ların hüviyetinde gözükmeleri” nasıl oluyor ve neden oluyor?

            Asıl tartışılması gereken konu budur. Burada karşımıza çıkan, Türklük ve Alevîliğin çok daha ötesinde olan apaçık bir gerçektir. Coğrafya…

            Bilindiği üzere devlet kontrolü dışında kalmak isteyen Türk boyları ile isyânları bastırılan, yenilen çeşitli Alevî inançlı gruplar (Türk, Fars, Kürd, Arab) dağlara sığınmıştır. Bu durum, köyler ve özellikle şehirlerde kurulu bulunan “yerleşik İslâm (Sünnî ve Şiî) anlayışları”ndan kopmalarına yol açmıştır. Bu arada Bâtınî gruplar ve dervişler, dağlara sığınan bu insânları, propaganda ile yanlarına çekmiştir.

            Coğrâfî olarak yerleşik İslâm anlayışlarının dışında kalan bu insânlar, hâliyle eski inanç ve geleneklerini sürdürebilmişlerdir. Çünkü bunu engelleyecek yasakların farkında olmadıkları gibi farkında olsalar bile bu konuda yaptırım uygulayabilecek devlet ve toplum mekanizmalarının dışında kalmışlardır.

            Dolayısıyla Alevî Türklerin, eski Teñrici inançların birçoğunu devâm ettirmelerinin sebebi Alevîlik değil, yaşadıkları coğrafyadır. Son elli yıllık süreçte, köyden kente göç ile yaşananlar da, bunu göstermektedir. Şehirlere yerleşen Alevî Türkmenler, semah ve benzeri gibi birçok gelenek ve âyini devâm ettirmektedir. Ancak kafatası kültü ve Teñriciliğin doğrudan uzantısı denilebilecek birçok inanç ve gelenek, ortadan kaybolmuştur. Gerçi Çanakkale, Kahramanmaraş, Erzurûm, Kars gibi illerimizin ba’zı dağ köylerinde hâlâ yaşamaya devâm etse de[2], şehirlerde yaşayan Alevîlerde, bu inançların yok olduğu görülmektedir.

            Coğrafya ve özellikle beşerî coğrafya, insânların inançlarında ve kültürlerinde çok etkilidir. Onu yok sayarak, sunulan bütün tezler, yanlış ya da eksiktir.  

            Bununla berâber Alevî âyinlerinin ve cemlerinin Türkçe yapılması da, tartışılabilecek bir konudur. Ancak şunu söylemekte fayda var. Nusayrî olarak bilinen Arab Alevîleri, âyinlerini Arabça, Ehl-i Hak ya da Ali Allâhî olarak bilinen Kürd Alevîleri ise Kürdçe yapmaktadır. Bununla berâber Türkiye’de yaşayan ve ataları Türk iken, günümüzde artık Kürd olan birçok Alevî topluluk ise âyin ve cemleri, ataları gibi Türkçe yapmaktadır. Birçok kişi, bu ibâdetlerin Türkçe olmasından dolayı bir Türklük bilincinin olduğunu söyler. Hattâ Osmanlı dönemindeki ba’zı şâirlerin, Türklüğü hâkir gören, aşağılayan şi’rlerini örnek gösterir. Oysa, bu âyinlerin Türkçe olmasının sebebi, yine coğrafyadır. İslâm’ın temel ilkelerinden uzak olan bu insânların, ibâdetlerini Arabça yapmalarını beklemek, büyük bir çelişki olurdu. Bununla berâber Osmanlı’daki ba’zı devşirme şâirlerin Türklüğü aşağılayan şi’rlerinin yanında, aslen Türk soyundan gelen Pîr Sultân Abdal’ın[3] “Zaman” adını taşıyan ve Türklüğü aşağılayan hicvi de bulunmaktadır. Bu şi’rinde genel olarak Türklüğü aşağılamaktadır. Uzun bir şi’r olduğu için burada fikir vermesi bakımından, sâdece bir dörtlüğe yer vereceğim.[4]  Dileyenler, 1943 yılında basılan ve Abdülbaki Gölpınarlı ve Pertev Naili Boratav ikilisinin hazırladığı “Pir Sultan Abdal” adlı kitâbdan tamâmını okuyabilirler.  

Türk değil mi şu âlemin eşeği

Eşek değil belki itten aşağı

Hararlara sığmaz olur taşağı

Minnet üzerine düştüğü zaman

 Görüldüğü gibi şi’rlerin ve âyinlerin Türkçe olması, bir Türklük bilincine işâret etmemektedir. Elbette Türklük bilincine mensûb olan birçok Alevî büyüğü vardır. Ancak bu da inançla değil, Türklük ve kişilik ile ilgilidir.

Türkler arasında birlik olabilmesi için ayrımları körüklememek gerekir. Alevî İslâm inançlı Türkler ile Sünnî İslâm inançlı Türkler arasında yanlış anlaşılmalara yol açabilecek yorumlardan uzak durmak gerekir. Eğer İslâm dîninin bir anlayışını, “gerçek Türklük” diye verirsek, bu diğer Türklere yönelik bir aşağılama olacağı gibi Sünnî İslâm inançlı Türkler üzerinde kötü sonuçlara yol açabilir.

Türkiye’de soğuk savaşın etkisi ile bir dönem yürürlüğe konan Türk-İslâm Sentezi benzeri bir Türk-Alevî Sentezi, kimseye yarârı olmayan, olması mümkün de olmayan, tehlikeli bir girişimdir. Yapılması gereken lâik bir anlayışı benimsemek ve Türkleri, sâdece Türk olarak görüp, inançlarını insânların kendisine bırakmaktır. Bu yapılırken, ne Alevî İslâm inançlı Türkleri, ne de Sünnî İslâm inançlı Türkleri rencide etmeden davranmak gerekir. Aksi takdirde millîyetçilik yapıyoruz diye çok tehlikeli bir yöne yönelmek, işten bile değildir.

KAYNAKÇA

1.      Ahmed bin Mahmûd, Selçuknâme, Tercüman Yayınları, 1977

2.      Aydın, Erdoğan, Nasıl Müslüman Olduk?, Kırmızı Yayınları

3.      Balcıoğlu, Tahir Harimî, Mezhep Cereyanları – Alevîler’in Mühim Fa’aliyete Geçmeleri Ve Türkistan’a Alevî Dâîlerinin Yayılmaları, Hilmi Ziyâ Neşriyâtı, Ahmet Sait Tab’ı, 1940

4.      Çorotegin, Tınçtıkbek, Kaşgarlı Mahmud’un Divanı ve Manas Destanında Doğu Türklerinin Savaşları, Naskali, Emine Gürsoy, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995

5.      Gölpınarlı, Abdülbaki - Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, Ankara 1943

6.      İbnü’l-Esir, İslâm Tarihi - El Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, Bahar Yayınları

7.      İmâm Ebû Yusuf, Kitâb’ul Harâc, Hisar Yayınevi, 1973

8.      Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lügâti’t Türk, Kabalcı Yayınları, 2005

9.      Kitapçı, Zekeriya, Arapların Türkistan’a Girişi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000

10.  Kitapçı, Zekeriya, Türkler Nasıl Müslüman Oldu, Yedi Kubbe Yayınları, 2009

11.  Kitapçı, Zekeriya, Türkistan'ın Müslüman Araplar Tarafından Fethi, Yedi Kubbe Yayınları, 2005

12.  Kur’an-ı Kerîm, Diyânet Vakfı Meâli

13.  Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Devlet Kitapları, 1. Fasikül, İstanbul, 1983

14.  Tereşçenko, Aleksey, Hazarlar ya da Unutulmuş Bir Halkın Tarihi Yerlerinin Durumu Hakkında Bilinenler, Piatigorsky Jacques, Sapir Jacques, Hazar İmparatorluğu VII ve XI. Yüzyıllar, Bilge Kültür Sanat Yayınları, Ekim 2007

15.  Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, 1969

16.  Kaygusuz, İsmail, Şeyh Sâfi ve Şeyh Sadreddin, http://www.ismailkaygusuz.com/419/550/427-427.html

17.  Kocaova, Kutlu Altay, Tengriciliğin Yaşayan Bir Yansıması: Kafatası Kültü - http://www.kutlualtay.net/kafatasikultu.htm

18.  Tercüman Gazetesi, 20.12.2007, Gülçin Günay (Rıza Zelyut ile röportaj)
http://www.alevihaberajansi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1391&Itemid=2 (Tercüman Gazetesi kapandığı için ilgili siteye link verilememektedir)

---

[1] http://www.alevihaberajansi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1391&Itemid=2

[2] Kocaova, Kutlu Altay, Tengriciliğin Yaşayan Bir Yansıması: Kafatası Kültü - http://www.kutlualtay.net/kafatasikultu.htm

[3] Türk soyundan gelmekle berâber, kendisine “seyyid” demekte ve Kureyşli olduğunu söylemektedir.

[4] Gölpınarlı, Abdülbaki - Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, s. 56-57, Ankara 1943